Mevlid ve Kardeşleri

İslam dininde Hz. Allah’tan sonra ikinci varlık Hz. Peygamber, üçüncüsü de Hz. Kur’an’dır. Okumak ve çağırmak anlamına gelen Kur’an’ı, son peygamber, insanlara aktarmış, anlatmış ve oradaki ilâhî ilkeleri bizzat yaşayarak ümmetine örnek olmuştur.

Hz. Peygamber efendimizin söz ve davranışlarını -kendilerinin âlem-i cemâle intikalinden sonra- farklı tasniflerle bir araya getiren hadis kitapları bir tarafa, zaman içinde İslâm coğrafyasında onunla ilgili farklı harf ve dillerde pek çok kitap türü, kültür tarihimize ve kütüphanelerimize intikal etmiştir, bugün de etmektedir. Alemlere/insanlara rahmet olarak gönderilen bir Peygamber’i tanımak ve ona gönülden tabi olmak, Allah sevgisinin ön şartı olduğunu Kur’an bize bildirmektedir (bk. Âl-i İmrân 3/ 31). Yani medeniyetimizin ilim irfan ve sanat hayatı ile Peygamber efendimiz arasında çok güçlü bir bağ vardır.

Şimdi kültür tarihimizde doğrudan onunla ilgili olarak kaleme alınan kitap türlerinden birkaç tanesini zikredeceğiz. Şu hususu da hemen ilave edelim. Konumuzla ilgili şiir ve kitapların yazımı günümüzde de devam etmektedir.

1-Siyer: Hz. Peygamber’in hayatını anlatan kitaplar. Arapça, Farsça pek çok eserin yanında ilk Türkçe Siyer-i Nebi Erzurumlu Mustafa Darir tarafından 1388 tarihinde Mısır’da yazılmış ve Memluk Sultanı Berkuk’a takdim edilmiştir. Umur Bey’in 1449 tarihinde Bursa’da kurduğu kütüphanede bulunan Türkçe kitaplardan biri de budur. (1)

Vesiletü’n-necat ’tan 30 sene önce kaleme alınan bu eser Süleyman Çelebi’yi yönlendiren eserlerin başında yer alır. Bu tip etkilenmeleri tabii karşılamak gerekir. Birbirine çok benzeyen birkaç beyit örnek verilebilir. Birinci beyt Darir’in ikincisi Çelebi’nin:

Evimden göklere bir nur çıktı

Cihan ol nurıla mestur oldı

Didi bir nur çıkdı evden nâgehan

Âşikâra oldi cümle ins u cân

*

Susadum su diledim içmeğe ben

Elime sundılar kıf şerbet ile

Susadım su diledim içmekliğe

Virdiler bir şişe dolu şerbeti

*

Ulu peygamber oldur Hak resûli

Anı her kim göremez gözi kördür

Şeksüz ol bir musavver nur idi

Anı görmez kim şular ki kör idi

Günümüz İmam Hatip Liselerinde okutulan derslerden birinin adı Siyer’dir.

2-Na’t: Ahmed Yesevî ile başlayan ve Hz. Peygamber’i şiirle tasvir eden eserler. Bütün divanlar Hz. Allah’ı anarak yani tevhid ve münacaat ile başlar, sonra Hz. Peygamber’i överek yani na’t ile devam eder. Şair Nâzım, Salahaddin Uşşâkî gibi bir değil, beş değil yüzlerce na’t yazan şairlerimiz de vardır.

Mehmet Akif’in bir Mevlid kandilinde 28 Ağustos 1928 tarihinde Mısır’da kaleme aldığı “Bir Gece” isimli şiire Na’t gözüyle bakılabilir. İlk ve son beyti şöyledir:

Ondört asır evvel yine bir böyle geceydi

Kumdan ayın ondördü bir öksüz çıkıverdi

*

Medyundur o ma’suma bütün bir beşeriyet

Yâ Rab, bizi mahşerde bu ikrar ile haşret!

Cumhuriyet döneminde yazdığı na’t ile meşhur olan şairimiz ise Arif Nihat Asya’dır:

Seccaden kumlardı

Devirlerden diyarlardan

Gelip göklerde buluşan ezanların vardı

Mescid mümin minber mümin

Taşardı kubbelerden tekbir

Dolardı kubbelere amin..

*

Na’tini Galib yazsın Mevlid’ini Süleymanlar

Kemerleri kubbeleriyle geri gelsin Sinan’lar

*

Konsun yine pervazlara güvercinler

Hû Hû lara karışsın âminler

Mübarek akşamdır

Gelin ey Fatiha’lar Yasin’ler

Sonra Sezai Karakoç’un, sonra İsmet Özel’in şiiri.

Doksanlı yıllarda Türkiye Diyanet Vakfı’nın açtığı Na’t yazma yarışmasında birinci olan Nurullah Genç’in “Yağmur isimli şiiri” de meşhur oldu. Son mısraları şöyle:

Yağmur, seni bekleyen bir taş da ben olsaydım,

Çölde seni özleyen bir kuş da ben olsaydım,

Dokunduğun küçük bir nakış da ben olsaydım,

Sana sırılsıklam bir bakış da ben olsaydım,

Uğrunda koparılan bir baş da ben olsaydım,

Bahira'dan süzülen bir yaş da ben olsaydım,

Okşadığın bir parça kumaş da ben olsaydım,

Senin için görülen bir düş de ben olsaydım,

Yeryüzünde seni bir görmüş de ben olsaydım,

Sana hicret eden bir Kureyş de ben olsaydım,

Damar damar seninle, hep seninle dolsaydım,

Batılı yıkmak için kuşandığın kılıcın,

Kabzasında bir dirhem gümüş de ben olsaydım...

3-Hilye: Hz. Resulullah’ın dış görünüşünü/beden yapısını tasvir eden eserlerdir. Hz. Ali’nin rivayet ettiği hadis bu tür kitapların en önemli kaynağıdır. Osmanlı döneminde en büyük temsilcisi Hakânî olup, 713 beyitlik eserini 1598’de kaleme almıştır. Büyük Hattat Hafız Osman’ın tezhib ve hatlarıyla güzel sanatların ihtişamı, Hz. Peygamber aşkı bir araya gelmiş dolayısıyla konu görsel bir boyut kazanmıştır.

Hakânî’nin ilk üç beyti ile son üç beyti şöyle:

Besmeleyle edelim feth-i kelâm

Fethola tâ bu muamma-yı benâm

Gösterir âyinesi besmelenin

Vech-i pâkini o vech-i hasenin

Bilmeyen şevket-i bismillahı

Anlamaz sırrı kelâmullahı

*

Vasfının olmayıcak pâyânı

Özre hâcet mi kalır Hakânî

Bu Ceridemde hata olsa eğer

Kalem-i afv u atalar çekeler

Olmadan binyedi tarihi tamam

Bu risalemde tamam oldu kelâm

Cumhuriyet döneminde yazılan hilyelerden biri de İlk Meclis’in Bursa Mebusu, ilk Şer’iyye ve Evkaf Bakanı Mustafa Fehmi Efendi’ye (ö. 1950) aittir: Hilye-i Fahr-i Âlem (İstanbul 1944)

Onun da son mısraları şöyle:

Yâ Rab bize emn-i bîgüman ver

Âhir ömrümüzde taze can ver

Var hayli günahımız muhakkak

Affeyleyecek de sensin ancak

Affet bizi tevbemiz kabul et

Dergâhına kâbil-i vusul et

Âvâreleriz siyânet eyle

Biçâreleriz inâyet eyle

Hayreddin Karaman, Hakânî’nin Hilye’sini 2008’de nazmen Türkçeye aktardığı gibi kendisi de Hilye yazmıştır.

İlk mısralar şöyle:

Ne uzun ne kısa kararında boy

Soyu İbrahim’den ne asil bir soy

Saçları hoş, siyah dalgalı bir koy

Kemalini giydir beni benden soy

Varlığın maşuku cemalin göster

Bu kul varlığından soyunmak ister (2)

4-Kısas-ı Enbiya: Diğer peygamberlerle birlikte Son Peygamber’i de anlatan ve daha çok nesir olarak kaleme alınan kitaplara verilen isimdir. Türkistanlı Rabguzî’nin 1310 tarihinde Türkçe’nin Kaşgar lehçesiyle kaleme aldığı Kısasu’l-enbiyası Türk dilinde ilk örnektir. (3)

Osmanlı medeniyetinin mühim şahsiyetlerinden biri olan Ahmet Cevdet Paşa bu sahanın da yıldız şahsiyetlerinden biridir. Ahmet Hamdi Tanpınar Kısas-ı enbiya’nın uslubuna hayrandır. Kısas-ı enbiya ‘nın tam neşri kızı Fatma Aliye Hanım tarafından 1915 yılında yapılmıştır. (4)

1300/ tarihinde basılan 1047 sayfalık kitabın sadece 65 sayfası diğer peygamberlere ayrılmıştır.

Hz. Peygambar’in doğumundan bahseden Mevlid-i Muhammedî bölümünün ilk satırları şöyle :

“Fil yılında ve şuhûr-ı rûmiyyeden Nisan içinde Rebiulevvel ayının 12. Pazartesi gecesi sabaha doğru henüz tan yeri ağardığı vakit alem bir başka alem oldu. Yani hâtemü’l-enbiya Muhammed Mustafa sallallahü aleyhi ve sellem hazretleri doğdu.Ve gün doğmadan alem nur ile doldu. Abdullah’tan Amine’nin alnına geçmiş olan nûr-ı melâhet onun alnına geçti. Devr-i Âdem’den beri evlattan evlada intikal edegelen nûr-i hâtemiyyet şimdi sahibini buldu ve artık onda karar kıldı. Ferdası Pazartesi günü sabahleyin hep putlur yüzü üstüne düşmüş bulundu. Görenler hayrette kaldı.” (s.80-81)

Hz. Peygamber’in vefat sahnelerinden bahsettikten sonra farklı bir edebî uslubla şöyle devam ediyor:

“İşte dünyanın hali budur, kişi ne kadar yaşasa encamı fenadır, bakî ancak Huda’dır. Bu konağa her gelip giden çok, amma dönüp gelen yok. Vefasız dünya kimseye kalmaz, dünya varlığı kimseye mal olmaz. İnsan dünyaya gelir genç olur, ihtiyar olur, şöyle olur böyle olur,nihayet ölür. Ölenler sanki dünyaya gelmemiş gibi olur, fakat hayr işleyenlerin güzel namı kalır. İyilik edenler ecr u mükâfatın görür, kötülük edenler dahi cezasın bulur. Bunlara bakıp ibret almalı, gaflet uykusundan uyanıp âgâh olmalı” (s.502-503)

5-Miraciyye: İsminden de anlaşılacağı gibi Hz. Peygamber’in yaşadığı en derin ve derunî hali tasvir etmek için kaleme alınan eserlerdir. Nayî Osman Dede’nin yaklaşık üç asır önce yazıp bestelediği Miraciyye, Mirac kandillerinde dergâhlarda büyük bir coşkuyla okunmuştur. Bursalı Safiye Hanımın 1888 tarihinde düzenlediği vakfiye gereği olarak her kandilde Bursa/Mahkeme camiinde okunmaktadır. (5)

Yıllar sonra 2021 yılında Mirac kandilinde cumhur ilâhîler eşliğinde Ayasofya camiinde tekrar okunmuştur. İlk üç beytiyle son üç beyti şöyledir:

Evvel Allah adını yâd eyleriz

Dil dil olmuş kalbi dilşâd eyleriz

Zikr-i Hak’la nutku inşâd eyleriz

Her harab âbadı âbâd eyleriz

Hazret-i Ahmed sıfatın söyleriz

Mustafa’nın mucizâtın söyleriz

*

Ey kemâl ü kudret issi Padişah

Sen kabul eyle düamız yâ İlâh

Fâtihayla bed olundu bu kelâm

Fatihaylahatmolunsun vesselâm

Ahmed u Ashab u cümle müminin

Rahmetullahi aleyhim ecmain

7-Kaside: Onu anlatan, özelliklerinden, yakın dostlarından, hayatındaki bazı olaylardan bahseden manzumelere verilen isimdir. Türk edebiyatındaki en meşhur örneği Kerbela’lı Fuzulî’nin dillere destan ‘Su Kasidesi’dir. Adem Ceylan’ın yaptığı şerh yayınlanmıştır.

Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su

Kim bu denlü dutuşan odlara kılmaz çâre su

(Ey göz! Gönlümdeki (içimdeki) ateşlere göz yaşımdan

su saçma ki, bu kadar (çok) tutuşan ateşlere su fayda

vermez.)

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

Yâ muhît olmış gözümden günbed-i devvâra su

(Şu dönen gök kubbenin rengi su rengi midir; yoksa

gözümden akan sular, göz yaşları mı şu dönen gök

kubbeyi kaplamıştır, bilemem..)

Zevk-ı tîğundan aceb yoh olsa gönlüm çâk çâk

Kim mürûr ilen bırağur rahneler dîvâra su

(Senin kılıca benzeyen keskin bakışlarının zevkinden

benim gönlüm parça parça olsa buna şaşılmaz. Nitekim

akarsu da zamanla duvarda, yarlarda yarıklar meydana

getirir.)

Vehm ilen söyler dil-i mecrûh peykânun sözin

İhtiyât ilen içer her kimde olsa yara su

(Yarası olanın suyu ihtiyatla içmesi gibi, benim

yaralı gönlüm de senin ok temrenine, ok ucuna benzeyen

kirpiklerinin sözünü korka korka söyler.)

Suya virsün bâğ-bân gül-zârı zahmet çekmesün

Bir gül açılmaz yüzün tek virse min gül-zâra su

(Bahçıvan gül bahçesini sele versin (su ile

mahvetsin) , boşuna yorulmasın; çünkü bin gül bahçesine

su verse de senin yüzün gibi bir gül açılmaz.)

Ohşadabilmez gubârını muharrir hattuna

Hâme tek bahmahdan inse gözlerine kara su

(Hattatın beyaz kâğıda bakmaktan, kalem gibi,

gözlerine kara su inse (kör olsa, kör oluncaya kadar

uğraşsa yine de) gubârî (yazı) sını, senin yüzündeki

tüylere benzetemez.)

Ârızun yâdıyla nem-nâk olsa müjgânum n'ola

Zayi olmaz gül temennâsıyla virmek hâra su

(Senin yanağının anılması sebebiyle kirpiklerim

ıslansa ne olur, buna şaşılır mı? Zira gül elde etmek

dileği ile dikene verilen su boşa gitmez.)

Gam güni itme dil-i bîmârdan tîgun dirîğ

Hayrdur virmek karanu gicede bîmâra su

(Gamlı günümde hasta gönlümden kılıç gibi keskin olan

bakışını esirgeme; zira karanlık gecede hastaya su

vermek hayırlı bir iştir.)

İste peykânın gönül hecrinde şevkum sâkin it

Susuzam bir kez bu sahrâda menüm-çün ara su

(Gönül! Onun ok temrenine benzeyen kirpiklerini iste

ve onun ayrılığında duyduğum hararetimi yatıştır,

söndür. Susuzum bu defa da benim için su ara.)

Men lebün müştâkıyam zühhâd kevser tâlibi

Nitekim meste mey içmek hoş gelür hûş-yâra su

(Nasıl sarhoşa şarap içmek, aklı başında olana da su

içmek hoş geliyorsa, ben senin dudağını özlüyorum,

sofular da kevser istiyorlar.)

Ravza-i kûyuna her dem durmayup eyler güzâr

Âşık olmış galibâ ol serv-i hoş-reftâra su

(Su, her zaman senin Cennet misâli mahallenin

bahçesine doğru akar. Galiba o hoş yürüyüşlü, hoş

salınışlı; serviyi andıran sevgiliye aşık olmuş.)

Su yolın ol kûydan toprağ olup dutsam gerek

Çün rakîbümdür dahı ol kûya koyman vara su

(Topraktan bir set olup su yolunu o mahalleden

kesmeliyim, çünkü su benim rakibimdir, onu o yere

bırakamam.)

Dest-bûsı ârzûsıyla ger ölsem dostlar

Kûze eylen toprağum sunun anunla yâra su

(Dostlarım! Şayet onun elini öpme arzusuyla ölürsem,

öldükten sonra toprağımı testi yapın ve onunla

sevgiliye su sunun.)

Serv ser-keşlük kılur kumrî niyâzından meger

Dâmenin duta ayağına düşe yalvara su

(Servi kumrunun yalvarmasından dolayı dikbaşlılık

ediyor. Onu ancak suyun eteğini tutup ayağına düşmesi

(yalvarıp aracı olması bu dikbaşlılığından)

kurtarabilir.)

İçmek ister bülbülün kanın meger bir reng ile

Gül budağınun mizâcına gire kurtara su

(Gül fidanı bir hile ile (meşhur gül ve bülbül

efsanesindeki gibi yine) bülbülün kanını içmek

istiyor; bunu engelleyebilmek için suyun gül

dallarının damarlarına girerek gül ağacının mizacını

değiştirmesi gerekir.)

Tıynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme

İktidâ kılmış târîk-i Ahmed-i Muhtâr'a su

(Su Hz. Muhammed'in (s.a.v) yoluna uymuş (ve bu hâli

ile) dünya halkına temiz yaratılışını açıkça

göstermiştir.)

Seyyid-i nev-i beşer deryâ-ı dürr-i ıstıfâ

Kim sepüpdür mucizâtı âteş-i eşrâra su

(İnsanların efendisi, seçme inci denizi (olan Hz.

Muhammed'in s.a.v) mucizeleri kötülerin ateşine su

serpmiştir.)

Kılmağ içün tâze gül-zârı nübüvvet revnakın

Mu'cizinden eylemiş izhâr seng-i hâra su

(Katı taş, Peygamberlik gül bahçesinin parlaklığını

tazelemek için (ve onun) mucizesinden dolayı su

meydana çıkarmıştır.)

Mu'cizi bir bahr-ı bî-pâyân imiş âlemde kim

Yetmiş andan min min âteş-hâne-i küffara su

(Hz. Peygamberimiz'in mûcizeleri dünyada uçsuz

bucaksız bir deniz gibi imiş ki, ondan (o

mucizelerden) , ateşe tapan kâfirlerin binlerce

mâbedine su ulaşmış ve onları söndürmüştür.)

Hayret ilen barmağın dişler kim itse istimâ

Barmağından virdügin şiddet günü Ensâr'a su

(Mihnet günü Ensâr'a parmağından su verdiğini (bir

mucize olarak parmağından su akıttığını) kim işitse

hayret ile (şaşa kalarak) parmağını ısırır.)

Dostı ger zehr-i mâr içse olur âb-ı hayât

Hasmı su içse döner elbette zehr-i mâra su

(Dostu yılan zehri içse (bu zehir onun dostu için) âb-

ı hayat olur. Aksine düşmanı da su içse (o su,

düşmanına) elbette yılan zehrine döner.)

Eylemiş her katreden min bahr-ı rahmet mevc-hîz

El sunup urgaç vuzû içün gül-i ruhsâra su

(Abdest (almak) için el uzatıp gül (gibi olan)

yanaklarına su vurunca (sıçrayan) her bir su

damlasından binlerce rahmet denizi dalgalanmıştır.)

Hâk-i pâyine yetem dir ömrlerdür muttasıl

Başını daşdan daşa urup gezer âvâre su

(Su ayağının toprağına ulaşayım diye başını taştan

taşa vurarak ömürler boyu, durmaksızın başıboş gezer.)

Zerre zerre hâk-i dergâhına ister sala nûr

Dönmez ol dergâhdan ger olsa pâre pâre su

(Su, onun eşiğinin toprağına zerrecikler halinde ışık

salmak (orayı aydınlatmak) ister. Eğer parça parça da

olsa o eşikten dönmez.)

Zikr-i na'tün virdini dermân bilür ehl-i hatâ

Eyle kim def-i humâr içün içer mey-hâra su

(Sarhoşlar içkiden sonra gelen bat adrysını gidermek

için nasıl su içerlerse, günahkârlar da senin na'tının

zikrini dillerinde tekrarlamayı (dertlerine)

derman bilirler.)

Yâ Habîballah yâ Hayre'l beşer müştakunam

Eyle kim leb-teşneler yanup diler hemvâra su

(Ey Allah'ın sevgilisi! Ey insanların en hayırlısı!

Susamışların (susuzluktan dudağı kurumuşların) yanıp

dâimâ su diledikleri gibi (ben de) seni özlüyorum.)

Sensen ol bahr-ı kerâmet kim şeb-i Mi'râc'da

Şebnem-i feyzün yetürmiş sâbit ü seyyâra su

(Sen o kerâmet denizisin ki mi'râc gecesinde feyzinin

çiyleri sabit yıldızlara ve gezegenlere su ulaştırmış.)

Çeşme-i hurşîdden her dem zülâl-i feyz iner

Hâcet olsa merkadün tecdîd iden mimâra su

(Kabrini yenileyen (tamir eden) mimara su lazım olsa,

güneş çeşmesinden her an bol bol saf, tatlı ve güzel

su iner.)

Bîm-i dûzah nâr-ı gam salmış dil-i sûzânuma

Var ümîdüm ebr-i ihsânun sepe ol nâra su

(Cehennem korkusu, yanık gönlüme gam ateşi salmış,

(ama) o ateşe, senin ihsan bulutunun su serpeceğinden

ümitliyim.)

Yümn-i na'tünden güher olmış Fuzûlî sözleri

Ebr-i nîsândan dönen tek lü'lü şeh-vâra su

(Seni övmenin bereketinden dolayı Fuzûlî'nin (alelâde)

sözleri, nisan bulutundan düşüp iri inciye dönen su

(damlası) gibi birer inci olmuştur.)

Hâb-ı gafletden olan bîdâr olanda rûz-ı haşr

Eşk-i hasretden tökende dîde-i bîdâra su

(Kıyamet günü olduğu zaman, gaflet uykusundan uyanan

düşkün (yahut aşık) göz, (sana duyduğu) hasretten su

(gözyaşı) döktüğü zaman,)

Umduğum oldur ki rûz-ı haşr mahrûm olmayam

Çeşm-i vaslun vire men teşne-i dîdâra su

(O mahşer günü, güzel yüzüne susamış olan bana vuslat

çeşmenin su vereceğini, beni mahrum bırakmayacağını

ummaktayım.)

7.Mevlid: O’nun doğumunu, hayatını ve bazı özelliklerini şiirle, menkıbevi bir uslubla anlatan yadigârlar.(6)

Müslüman toplumların kullandığı diğer diller bir tarafa (7) Türkçe yüzlerce Mevlid’in olduğu bilinmektedir. Bunların bir kısmı belli bölgelerde, muhtelif zamanlarda okunmuş fakat Süleyman Çelebi tarafından 1409 yılında Bursa’da kaleme alınan metin kadar hiçbiri meşhur olmamış, yaygınlaşamamıştır.

Yazılış Sebebi

Kültür tarihimizi aydınlatan eserlerde şöyle bir gelenek vardır. Kitabın ilk satırlarında/sayfalarında yazar kitabın sebeb-i telifinden, yazılış sebebinden bahseder. Bu bazan bir dostun arzusu , bir mürşidin tavsiyesi, bazan bir paşanın, padişahın temennisi bazan da bir rüyanın yönlendirmesidir. Rivayete göre Mevlid’in yazılış sebebi peygamberlerin dereceleri /birbirlerine üstünlükleri ile ilgili bir tartışmadır..

Bu konuyu daha iyi anlamak için bir hususu açıklamak gerekmektedir. İslâm toplumunda çok küçük bir gurup ta olsa Hz. Muhammed’in Hz. İsa’dan daha üstün olmadığına inanan bir cemaat vardır. Hubmesihiler olarak isimlenen bu insanlar kendi tezlerini çeşitli delillerle savunagelmişlerdir. İşte fetret döneminin karmaşası içinde, Sultan Yıldırım Beyazıt sonrası ortaya çıkan iç savaşın sıkıntılı döneminde bu konu da gündeme gelmiş ve tartışma büyümüştür. “...Allah’ın peygamberleri arasında bir fark görmeyiz...” (Bakara,2/285) ayetini delil olarak kullanan bu gurup topluma bambaşka bir ayrışma konusu daha taşımıştır. İşte bu tartışmadan çok etkilenen Süleyman Çelebi “Peygamberlerin bir kısmını diğerlerine üstün kıldık...” (Bakara,2/253) ayetinden hareketle Hz. Peygamber’in üstünlüğünü, onun nurunun her şeyden önce yaratıldığını isbat etmek için gönlüne gelen mısraları satırlara aktarmıştır. Yazdığı birkaç beyit çok ilgi görünce dostları bunu müstakil bir eser olarak ortaya koymasını istirham etmişlerdir.

Mevlid’de yer alan Hz. İsa ile ilgili beyitler yukarıda anlatılan konu ile ilgilidir. Hz. İsa’nın ölmeyip göğe çıkışı aslında Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilişini bekleyip onun ümmetinden olma arzusundan başka bir şey değildir:

Ölmeyip İsa göğe bulduğu yol

Ümmetinden olmak içun idi ol

Geçi kim bunlar dahi mürseldurur

Lik Ahmed ekmel ü efdal dürür

Çok temenni kıldılar Hak’dan bular

Kim Muhammed ümmetinden olalar.

Yaygınlık Sebebi

Mevlid’in yazılış sebebinden sonra altı asırlık bir zamana ve çok geniş bir coğrafyaya hükmetmesinin, bir başka ifade ile gönüller fethetmesinin sebebi üzerinde de durmak gerekir. Evet, 1399 da Somuncu Baba’nın hutbesiyle açılan Bursa Ulucami’nin imamı Süleyman Çelebi tarafından kaleme alınan bu metnin konu ile ilgili eserlerin en önünde olmasının, zaman içinde Osmanlı coğrafyasında konuşulan bazı dillere, Boşnakça, Arnavutça, Gürcüce, Çerkezce, Tatarca, Rumcaya hatta İngilizce ve Almancaya tercüme edilmesinin sebebi, hikmeti nedir? (8)

Bu sorunun cevabı aranırken maddi manevi birçok gerekçe sıralanabilir:

Hz. Peygamber’e duyulan aşk ve mahabbetin derecesi, dağılmakta olan Osmanlı toplumuna sevgi ve merhametle yoğrulmuş bir çıkış yolu gösterme çabası, celâl içre cemalin olması, Künhü’l-ahbâr yazarı Gelibolulu Ali Efendi’nin dediği gibi “kudsî bir saatte yazılması” veya Gülzâr-ı Mısrî yazarı Şemseddin Efendinin ifadesiyle “kabul-i Peygamberîye mazhar” olması” vb…

Fakat edebiyatçılar bir başka sebep üzerinde durmaktadır:

Sehl-i mümteni.

Metin baştan sona sehl-i mümteni yani “imkânsız kolay!”dır. Ne demek?

Şu demek:

Metin okunduğunda bıraktığı ilk intiba kolay ve basit bir metin gibi görünür. “Ben de otursam benzerini yazarım” intibaı veren ve fakat oturup yazılmaya kalkıldığında yazılamayan bir metin.

İşte hikmetli beyitleriyle tanınan Ziya Paşa’nın itirafı:

Bilmem ne sohendir ol sohenler

Âşüfte olur hep işitenler

Dörtyüz seneden beri efâzıl

Bir söz demedi ona mümasil

Tanzirine çok çalıştı yârân

Kaldı yine misl-i bikr-i Kur’an

Yukarıda işaret edildiği gibi Mustafa Darir’in Siyer’i Süleyman Çelebi’yi hazırlayan eserlerdendir. Bu eserlerin arasında 1330 tarihinde Aşık Paşa tarafından Kırşehir’de kaleme alınan onbin küsür beytlik, din ahlak ve tasavvuf tarihimizle yakından ilgili olan Garibnâme’yi de saymak gerekir. (9) Söz konusu etkilenmeyi şu üç beyt bile gösterebilir:

Allah adın eytlüm evvel ibtida

Andan oldı ibtida vü intiha

*

Cümle âlem yoğiken ol var idi

Şöyle eksüksüz gani cebbar idi

*

Birdür ol birliğine şek yokdurur

Andan artuk dünyada tek yokdurur

O, kendinden önceki “usta”lardan etkilendiği gibi kendisinden sonra gelenler de O’nun tesiri altında kalmış onu taklit etmiş, ona nazire yazmışlardır. Mesela Bursalı üç şairin -Abdülkadir Necip, Âkif ve Şemseddin Efendi- yazdığı Mevlid’lerin ilk beytleri şöyledir:

Allah adın evvela zikredelim

Vâcib olduğunu tahkik edelim

*

Allah adın yâ edelim ibtida

Olmasın diller Hak isminden cüda

*

Allah adın aşk ile yâdeyleyen mezkûr olur

Hubb-i vahdaniyyet ile daima meskür olur

Son elli yılda belki yüzlerce Mevlid yazılmadı fakat Mevlid ile ilgili yüzlerce akademik makalenin kaleme alındığında şüphe yoktur.

Şiir ve Musiki

Mevlid, Türk edebiyatı tarihini ilgilendirdiği kadar musiki tarihimizle de iç içedir. İlk yıllarda nasıl ve hangi makamla okunduğuna dair elimizde kesin bilgiler yoksa da ilk bestekârın Bursalı Sekban olduğu bilinmektedir. Zamanla ilahî, kaside ve tevşihlerle süslenen metin güzel söz ile güzel sesleri bir araya getirmiş güzel/samimi insanların meclislerinde lahutî rüzgarların esmesine vesile olmuştur. Son yüzyılda hattat Kemal Batanay ve bestekâr Sadettin Kaynak tarafından yeniden bestelenen Mevlid, hayatın çok farklı alanlarında, değişik sebeplerle okunmaya/dinlenmeye devam edilmektedir.

Mevlid ile ilgili toplumumuzda görülen bir durum da şudur. Mevlid törenleri bazı aileler için yıllık yegâne dinî ritüeldir. Bazılarına göre ise bidattir, dinî hayatla hiçbir ilgisi yoktur. Bu iki uç noktanın ortasını bulmak gerekir. Evet, Mevlid merasimi, dinî hayatın olmazsa olmazı değildir. Fakat dinî hayata bununla bağlı kalan insanların “bağ”larını da kesip atmamak gerekir. Geçen yüzyılda Sovyet coğrafyasında yaşanan ateizm kasırgasında birçok insanın bu “pamuk ipliği” sayesinde Allah’ın dini ile olan rabıtasını sürdürdüğü bilinmektedir. Bu gerçeği de görmek ve değerlendirmeleri buna göre yapmak daha uygun olur. (10)

Netice

Mevlid, Allah’ın âlemlere rahmet olarak gönderdiği Peygamber efendimiz ile ilgili manzûm bir yadigârdır. Bu klasik eserin ilk satırının ilk kelimesi Allah’tır, son satırının ilk kelimesi ise rahmettir. Yani eser baştan sona “Allah’ın Rahmet’ini” konu almaktadır. O beyitlerle bitirelim:

Allah âdın zikredelim evvela

Vâcib oldur cümle işde her kula

*

Ümmetinden râzi olsun ol Muîn

Rahmetullahi aleyhim ecmaîn.

***

Dipnotlar:

(1) Sultan Berkuk’un Yıldırım Beyazıt’a –babası I. Sultan Murad’ın kabrinde okunmak üzere- gönderdiği Kur’an-ı kerim Bursa’dadır.

(2) Hilye, İstanbul, 2008.

(3) Nşr. Aysun Ata, Ankara 1997.

(4) Nşr. M. Ertuğrul Düzdağ, iki cilt. İstanbul, 1990

(5) Geniş bilgi ve metni için bk. M. Kara, Miraciyye, Bursa 2015

(6) Türkçe Mevlidler hakkında geniş bilgi ve metinler için bk. Mevlid Külliyatı, Ankara, 2015. M. Fatih Köksal, Mevlidnâme, Ankara 2011.

(7) Bu konuda en geniş araştırma Bosnalı alim M. Tayyip Okiç’e aittir.

(8) Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i ile ilgili bir çalışma türü de onun şerhidir, açıklanmasıdır. Hüseyin Vassâf’ın Gülzâr-ı Aşk isimli eseri bunun için kaleme alınmıştır. En son 2022 de Bursa’da yapılan Uluslararası Süleyman Çelebi ve Mevlid sempozyumunun sonunda yedi dilde Mevlid okunmuştur. (17. 09. 2022)

(9) Nşr. Kemal Yavuz, Ankara, 2000.

(10) Mevlid merasimlerinin tenkit edilen yönlerine cevap verenlerden biri de Bursa Ahmet Gazzî dergâhı postnişini Gazzîzâde Abdüllatif Efendi’dir. XIX. yüzyılda kaleme alınan ilgili Risale’sinin tanıtımı için bk. M. Kara, Bir Peygamber Âşığı Süleyman Çelebi ve Mevlid, Bursa 2022.