“Bizim Türk milletimiz, eski ve şerefli bir millettir. Zaten Orta Asya’dan Altay yaylasında yetiştiği için kartalın üstün niteliklerini daha gençliğinde kazanmıştır.” ATATÜRK [1]
“Tarihi yapan akıl, mantık, düşünüp karar verme değil, belki bunlardan daha çok duygulardır.” ATATÜRK [2]
“Türklük tarihte keşfedilmeyi beklemektedir.” Albert Sorel [3]
Edebiyat toplumun aynasıdır. İnsanlık tarihinde toplumunu eserlerinde ayna gibi yansıtanlar arasında şair ve romancıların yeri çok önemlidir. Onlar toplumu geleceğe sanatla yansıtan ve yaşatan sanatkârlardır. Bu bağlamda Türk tarihinde göç olgusu tarihsel bir gerçeklik olarak “Türk Romanında” yer almaktadır. Bu göçler dış-iç göç, istisnai göç-kitle göçleri yahut serbest veya zorunlu göçler olarak tarihte yerlerini almıştır. Türkler genelde bu göçlerle dünyanın dört yönüne uygarlık ve teknolojilerini taşımışlar, gittikleri ülkelerin uygarlaşmasında çok önemli roller üstlenmişlerdir. Dünyayı göçlerle uygarlaştıran Türkler, günümüzde kendi vatanlarına ters göçlerle uygarlıktaki nasiplerini kaybetme noktasına doğru ilerlemektedirler. Ancak BOP kapsamında Anadolu vatan coğrafyasına on yılda dokuz on milyon insanın getirilmesi, milletimizin nüfus yapısını olumsuz yönde değiştirmek anlamında dönüştürme nedeni ve gerçeğini taşıdığını unutmamak ve Türk tarihindeki olumlu sonuçlar doğuran göçlerden de tamamen ayrı tutmak gerekiyor.
Bu yazımda, sizlere “Türk Romanında Zorunlu Göç” adlı değerli ve emek yoğun titiz bir araştırmayı, “Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Analiz” ile ele alıp kitaplaştıran Değerli Dostum Prof. Dr. Hilmi Özden Bey’in bu önemli eserinden söz etmek istiyorum.
1995 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı’nda anatomi doktoru unvanını alan Prof. Dr. Hilmi Özden Bey, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalında 2003 yılında “Kutadgu Bilig’de Ahlâk Kavramı ve Tıp Etiğine Katkısı” isimli doktora teziyle bilim dünyasındaki yerini kalıcılaştırmıştır. Ayrıca Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Felsefe Bölümünü de bitiren Prof. Özden, Resmî Gazete’de yayınlanan 29 Mart 2015 yılındaki yönetmelikle ESOGÜ Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin (ESTÜDAM) kurucu müdürlüğünü de yürütmektedir. Hâlen ESOGÜ Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.
“Arabacı İsmail ve Mustafa Kemal” adlı güzel eserin de yazarı olan Prof. Dr. Hilmi Özden Bey, 2005 yılında ESOGÜ tarafından Nottingham Üniversitesine gönderildi ve Dr. Lopa Leach’in yanında angiogenesis üzerine çalışmalar yaptı.[4]
“Türk Romanında Zorunlu Göç” adlı bu araştırma, yazarımızın ifadesiyle “Türk romanında zorunlu göçlerden seçilen örnek eserlerle psikolojik ve sosyolojik temaların ortaya konmasını amaçlamıştır”.
Yazarımıza Göre Göç Romanlarının Amacı
Kitapta “Türk romanlarına geçmeden önce göç kavramı ve göçün Türk tarihinde önemi ve yeri gösterilmiştir. Tarihle büyük bağı olan tarihî romanların değerlendirilmesinde bu ön bilgiler önemli olmaktadır. Bu nedenle birinci bölümde göç kavramı, göçler ve Türk tarihindeki örnekleri değişik kaynaklar taranmıştır. Göç romanları, tarihî bir roman olarak ele alınmalıdır. Roman bir sanat eseri olarak kurgusal bir nitelik de taşımakla birlikte, tarih edebiyatı, edebiyat tarihi geliştirmeye ve güçlendirmeye devam eder. Göç romanlarının amacı sadece dünü anlatmak değil, yarının insanlarını bilinçlendirmek ve tarihi coğrafyasını inşa etmektir. Türk tarihindeki göçler; Balkan, Kırım, Kafkasya ve diğer Türk yurtlarından Anadolu coğrafyasına göç yahut sürgünlerin tarihsel boyutları, nedenleri ve sonuçlarıyla birlikte ele alınmıştır. Bununla beraber Kırım ve Kafkasya’dan Asya’nın farklı bölgelerine yapılan Türk halklarının sürgünleri de incelenmiştir. Bu bölümdeki detaylı açıklamalardaki amaç, romanlar incelenirken, okuyucunun tarihî gerçekliği de fark etmesine katkıda bulunmaktadır.” (s.27-511)
Türk Edebiyatından Kimlerin Zorunlu Göç/Sürgün Romanları Seçilmiştir
Göç, bir olgu olarak sınıflandırılmalara tabi tutulmuştur:
Dış göç-iç göç, istisnaî göç-kitle göçleri yahut serbest veya zorunlu göçlerdir. Bu göçleri ortaya çıkaran sebepler; savaşlar, Türk topluluklarına yapılan zulümler, etnik temizlik vb. birçok etkene bağlıdır. Türk edebiyatından seçilen zorunlu göç/sürgün romanlarından Cengiz Dağcı, Emine Işınsu, Samiha Ayverdi, Sevinç Çokum, Mehmet Niyazi, Osman Çelik, İlhan Selçuk, Ahmet Yorulmaz, Asuman Güzelce, Hasan Kayıhan gibi yazarların eserleri incelemeye dâhil edilmiştir. Yazım sırasında zorunlu göç ve sürgün kavramları zaman zaman birbirinin yerine kullanılmıştır. Yazarların eserlerinde psikolojik ve sosyolojik temaların ağırlığı farklı oranlarda bulunmaktadır. Kimi yazar sembollere başvururken, kimi yazarlar da eseri literal bir anlam içinde okuyucu ile paylaşmaktadır.
Çalışmanın problemi olarak ortaya şu çıkmaktadır:
Ele alınan psikanalitik ve sosyolojik temaların bütün romanlarda incelenmesi mümkün değildir. Zira, göç olgusu ile ilgili psiko-sosyolojik kavramlar romanların hepsinde aynı ağırlıkta bulunmamaktadır. Bir diğer problem ise, yıllardır Türkiye coğrafyasının etrafında devam eden savaşlar sonucu süregelen göç gerçeğinin, sosyologları, tarihçi, sanatçı ve siyasetçileri göç konusunun edebiyat alanını da ilgilendirmeye uzun bir süre devam edeceğidir. Bilindiği gibi “göç” yüzyıllardır insanlığı meşgul etmeye devam etmektedir. Bu çalışma göç olgusuna ve onun getirdiği değişikliklere katkı sağlamaya yöneliktir. Zorunlu göçü ele alan roman, hikâye ve benzeri sanat türlerinin çoğunluğu gayet sade bir dili seçmişlerdir. Bunun nedeni, eserlerin yazarlarında sanatsal kaygılardan çok, tarihî gerçeği yaşandığı gibi okuyucuya aktarma duygu ve düşüncesinin hâkim olmasıdır.
Ele Alınan Önemli Eserler
Araştırmanın kapsamı olan göç olgusu mitolojik, felsefî, psikanalitik ve sosyolojik bir birikim ışığında değerlendirilmiştir. Araştırmanın birinci bölümünde göç olgusu ve bunun tarihî alt yapısı hakkında bilgi verilirken; göç olgusu ve Türk göçlerin tarihteki yeri, romanların değerlendirmelerine geçmeden önce açıklığa kavuşturulmuştur. Bu bölümün yazılmasında birçok kaynağa başvurulmakla birlikte bunlardan en önemlileri şunlardır:
* Nedim İpek’in “Göçler”,
* Kemal Karpat’ın, “Osmanlı Nüfusu”,
* Justin Mc Carthy’in “Ölüm ve Sürgün”,
* H. Yıldırım Ağanoğlu’nun, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Makûs Talihi Göç”,
Göçler hakkında yapılan çalışmalar incelenerek, bu araştırmanın özgün olmasına ve Türk edebiyatına yeni bir katkı sunmasına çalışılmıştır (s.51-80).
Eserin İkinci bölümünde edebiyat ve çalışma ile ilgili tanımlardan söz edilmiştir. Sosyal bilimler ve edebiyat arasındaki bağ kurulmak istenmiştir. İnceleme sırasında sıklıkla kullanılacak imge/simge, kavram/tema sözcükleri açıklanmıştır. Romanlarda ele alınacak temaları yorumlayabilmek için kullanılacak psikanalitik ve sosyolojik yaklaşımlar açıklanmıştır. Ayrıca eserde incelenen göç romanları hakkında bilgi verilmiştir.
“Türk Romanında Zorunlu Göç” Adlı Eserde İncelenen Göç Romanları
- Cengiz Dağcı’nın “Onlar da İnsandı”, “O Topraklar Bizimdi”, “Badem Dalına Asılı Bebekler”, “İhtiyar Savaşçı”,
- Mehmet Niyazi’nin “Plevne”, “Yazılmamış Destanlar”, “Ölüm Daha Güzeldi”,
- Osman Çelik’in “Zorunlu Göç”,
- İlhan Selçuk’un “Yüzbaşı Selahattin’in Romanı”,
- Ahmet Yorulmaz’ın “Savaşın Çocukları”,
- Asuman Güzelce’nin “Sessiz Göç”,
- Hasan Kayıhan’ın “Acı Su”(s.81-112).
Eserin üçüncü bölümünde göç olgusunda bulunabilecek psiko-sosyolojik temalar psiko-arkeolojik bir çalışma ile irdelenmeye çalışılmıştır. Bu bölümde incelenen temalar şunlardır: İsyan, katliam ve işgal; kötülük vahşet ve işkence; işbirlikçilik ve ihanet; yanlış siyaset; göç ve geriye dönüş; esaret ve hürriyet; Türkiye sevgisi ve vatan hasreti; yardımlaşma; hırsızlık ve dilenme; açlık ve hastalık; çaresizlik ve suistimal; millî şuur; düşmanlık öfke ve nefret; şiddet, korku ve kaygı; kadercilik; umut ve umutsuzluk; depresyon ve cinnet; intihar; yabancılaşma ve yalnızlık; sabır ve tevekkül; kimliksizleşme (bireysel yitim); toplumsal saldırganlık; toplumsal kaçış; toplumsal hüzün; kültürel değişme; toplumsal yabancılaşma ve uyum... Bu kavramların felsefî, psikanalitik ve sosyolojik yorumları her biri için farklıdır. Çünkü felsefî ve psikanalitik bakış açısı ile ele alınan romanlar, yoruma verdiği imkân nispetinde okuyucuya katkı sağlar. Üstelik okuyucunun ve yorumlayanın birikimi de bununla bağlantılıdır. Sosyolojik kuramların katkıları da aynı oranda derinlikli bir yaklaşım ve analitik bakış ile ilişkilidir.
Bu incelemede kavramların açıklanmalarının yanı sıra romanlarda geçen olaylardan da gerekli görüldükçe söz edilmiştir. Eserlerdeki olaylardan hiç söz edilmemesi gibi bir yöntem seçilseydi, kavramların tematik incelemesi okuyucunun zihninde güçlü bir çağrışım oluşturmayacağı düşünülmüş olduğu görülmektedir. Romanlardan alınan orijinal alıntılarda edebî eserler olan romanların yazarlarına ait üslupları okuyucu ile buluşturma niyeti hâkim olmuştur. Eğer her alıntıyı yazar kendi cümleleri ile vermiş olsaydı, okuyucu yazarlardaki estetik ve üslup zenginliklerini fark edemeyecekti. Bu ise okuyucuya, romancılara ve eserlerine haksızlık olacağı düşüncesiyle yazarımız tarafından tercih edilmemiştir.
Çalışmada farklı yazarların eserleri bilgece incelendiği halde başvurulan mitoloji, felsefe, psikanaliz ve sosyoloji gibi disiplinlerin tümünün verilerinin kullanılmasının mümkün olamayacağı bir gerçektir. Bunların birer kısıtlama oluşturduğu da göz önünde bulundurulması hakşinaslık olacaktır. Ayrıca roman incelemelerinde sadece klasik mantık bakış açısı yanında, aynı zamanda bulanık mantığın verilerine de başvurularak, incelenen eserlerin anlaşılmasında bir kısıtlama oluşturmasına rağmen, farklı tercihlerin kullanılmasına özen gösterilmesinden vazgeçilmediği de dikkat çekmektedir. Edebiyat incelemelerinde Aristoteles mantığı değil bulanık mantık tercihi, kendi içinde taşıdığı belirsizliklerle zengin bir kaynak oluşturmaktadır. Sadece pozitif bilimlerde değil felsefe, psikanalitik ve sosyoloji gibi birçok beşeri alanda uygulamalarını artıracaktır.
Bu incelemeye mantıksal yaklaşımda şu özellikler göz önünde bulundurulmuştur. Aksi halde doğru-yanlış, mantıklı-mantıksız gibi kesin hüküm verme aceleciliğine düşülecektir: Bu arada Yazarımız referans aldığı kaynaklar ile çalışması arasında kurduğu bağlantıları şöyle özetlemektedir:
Georg Wilhelm Friedrich Hegel’in “Mantığın Önemi ve Rolü” çalışmasında: “Kötü ile yanlış, bir nesnenin belirlenimi ya da kavramı ile varoluşu arasında ortaya çıkan çelişkidedir. Doğruyu, değişik tarzlarda bulabiliriz” (Hegel, Mantığın Önemi ve Rolü, 1976, s.114). Yine Hegel’e göre “Mantık Bilimi hakikati içindeki Düşüncenin Bilgisidir”! (Hegel, 1976: 115)” Karl R. Popper “Bilimsel Araştırmanın Mantığı’nda”, Bilgi Mantığını her yönüyle tartışmıştır. Bilginin yanlışlanabilir olması onun bilimsel ve mantıksal yönünü eksiltmez, tam aksine daha da önemli hâle getirir. Çünkü bilime yeni kapılar ve araştırma alanları açar. Doğan Özlem, Hermeneutik, Evrensellik ve “Sosyal Bilimler” konferansında; “Tikelden tümele eksiksiz ve istisnasız olarak ulaşılamayacağı Aristoteles’ten beri biliniyor. Tümele, tikellerden hareketle ulaşmak tümelin tanımı gereği mümkün değildir. Mantık içerisinde kalındığı sürece bir problem oluşturmayan genel (general)-tekil (singular) ve tümel (universal)-tikel (particular) bağıntısı ontoloji ve epistemolojide tam bir problemdir” (Özlem, 1999: 55) demektedir.
Alman filozofu Edmund Husserl tarafından günümüzde tanımlanan fenomenolojik yaklaşımda; “Bizim dışımızdaki dünya ile bizim bu dünyayı algılayışımız arasındaki farkı ortaya koymuştur”. Husserl’e göre felsefe, “nesnelere yöneltilmiş bilinç yoluyla nesnelerin özünü kavramak ve tanımlama bilimidir”. İnsanlar aynı anda, aynı fiziksel ortam içinde bulundukları halde duyumladıkları dünya, yani algıladıkları dünya ayrı ayrıdır. Bu algılanan ve yaşanan dünyaya fenomen denmektedir Aynı fiziksel ortamda biri birinden farklı fenomenler olabilir, yani bir kişinin fenomeni diğerinin fenomeni alanında bulunmayabilir. Dolayısıyla insanların duyum ve anlam yüklemeleri farklı olmaktadır. İşte varoluşçu felsefe, insanların kendi varoluşlarının kendi fenomenleri içinde algıladıkları ve anlam verdikleri fenomenler şeklinde oluştururlar. Böylece Husserl’e göre insan farkında olduğu şeyle arasında ilişki oluşturur. Böylece bir insanın bilinci gelişmeden o bilince uygun fenomenler algılanmamaktadır. Dolayısıyla mantıksal problemler felsefi düşüncelerin farklı anahtarlarıdır (O. Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, Cilt: IV, s.310-311) (s.24-25).
Birçok çalışmada, romanda göç olgusu araştırmasının yapıldığı görülmektedir. Bunlar ağırlıklı olarak romanlar ve hikâyelerdeki şahıs kadrosu, olay örgüsü, mekân, zaman, bakış açısı, anlatıcı, anlatım teknikleri, dil ve üslûp” gibi başlıklar altında yapılan incelemelerdir. Fakat bu “Türk Romanında Zorunlu Göç” incelemesinin yöntemi ise, göç romanlarından yapılan seçkilerdeki ortak temaların felsefî, psikanalitik-sosyolojik yorumlara tabi tutulmasıdır. Felsefî ve psikanalitik değerlendirmeler için seçilen görüşlerin oluşturulmasında sınırların belirlenmesi zaman içerisinde gerekli olmuştur. Aksi halde yüzlerce felsefî görüş ve psikanalitik yorum içinde eser kaybolacak ve dağılacaktı. Örneğin ortak temaların psikolojik ve sosyolojik analizinde Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx, Emile Durkheim, Erich Fromm, Jaques Lacan, Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Michel Foucault, Alfred Adler, Gustave Jung, Karen Florney Le Bon, Hogg ve Vaughan gibi isimlere ve görüşlerine eserde yer verilmekle birlikte, konu ile ilgili olacağı düşünülen başka araştırmacılar da unutulmamıştır. Tüm bunlar Prof. Özden’in çalışmasına değer ve boyut kazandırmaktadır.
Bir eser hacmini aşacak boyutlara ulaşan günümüz göç romanlarının arasından seçmeler yapmanın böyle bir inceleme için gerekli olduğu açıktır. Yazarın bu tercihinde dikkat edilen hususun, farklı Türk yurtlarında yaşanan zorunlu göçler olduğu görülmektedir. Romanların önemli bir bölümünde Türkiye’ye yapılan göçler anlatılırken, Türkistan coğrafyasına sürgün edilen Türklerin yaşadıklarından da söz edilmiştir. Bu şekilde araştırmada bugünkü ve gelecek nesillere roman tarzında Türk zorunlu göç tarihini aktaran romanlar akıcı bir anlatımla tanıtılmak istenmiştir. Bu çalışma ile Türk edebiyatı içerisinde göç ve zorunlu göç romanlarının önemi, yeri ve farklı boyutlarda da tartışılabileceği gösterilmiş olmaktadır.
Değerli dostum Prof. Dr. Hilmi Özden’i özellikle bu güzel ve önemli çalışması nedeniyle kutluyor, daha nice önemli eserler toplumumuza kazandıracağına inanıyorum. Sağlık, huzur dileklerimle, takdir ve teşekkürlerimle.
Bize düşen böylesine zor, emek, sabır, sevgi, Türklük ve tarih bilinci gerektiren bu önemli çalışmayı okumaktır. Çünkü marifet iltifata tabidir.
Yazımı, Atatürk’ün şu özdeyişleriyle tamamlamak istiyorum:
“Türk milleti kahramanlıkta olduğu kadar yetenek ve yeterlilikte de bütün milletlerden üstündür.” [5]
“Türk kuvvet ve zekâsının yenmediği ve yenemeyeceği güçlük yoktur.” [6]
“Halkımız yüksek bilinçlidir, her türlü ilerlemeye yetenekli ve lâyıktır, özverilidir, saygıya değerdir.” [7]
Kaynakça
[1] General SHERRİLL, Atatürk Nezdinde Bir Yıl Elçilik, (Çev: Ahmet Ekrem), İstanbul, 1935, s.88.
[2] Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, ATATÜRK’ÜN Söylev ve Demeçleri, (Toplayan: Nimet Unan), 1959, Türk İnkılâb Tarihi Enstitüsü Yayınları, Cilt: II, s.116.
[3] Prof.Dr. Hilmi ÖZDEN, Türk Romanında Zorunlu Göç, (Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Analiz), İstanbul, 2021, Doğu Kütüphanesi, s.194.
[5] Yusuf Ziya ÖZER, T.T.K. Belleten, Ankara, 1939, Cilt: 3, Sayı: 10, s.287.
[6] Hâkimiyeti Milliye gazetesi, 13 12 1931.
[7] 1924, Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, ATATÜRK’ÜN Söylev ve Demeçleri, Cilt: 2, s.191.
Yorum Ekle
Yorumlar
Sizlere daha iyi hizmet sunabilmek adına sitemizde çerez konumlandırmaktayız. Kişisel verileriniz, KVKK ve GDPR
kapsamında toplanıp işlenir. Sitemizi kullanarak, çerezleri kullanmamızı kabul etmiş olacaksınız.
En son gelişmelerden anında haberdar olmak için 'İZİN VER' butonuna tıklayınız.
Sedat ŞENERMEN
“Türk Romanında Zorunlu Göç”
“Bizim Türk milletimiz, eski ve şerefli bir millettir. Zaten Orta Asya’dan Altay yaylasında yetiştiği için kartalın üstün niteliklerini daha gençliğinde kazanmıştır.” ATATÜRK [1]
“Tarihi yapan akıl, mantık, düşünüp karar verme değil, belki bunlardan daha çok duygulardır.” ATATÜRK [2]
“Türklük tarihte keşfedilmeyi beklemektedir.” Albert Sorel [3]
Edebiyat toplumun aynasıdır. İnsanlık tarihinde toplumunu eserlerinde ayna gibi yansıtanlar arasında şair ve romancıların yeri çok önemlidir. Onlar toplumu geleceğe sanatla yansıtan ve yaşatan sanatkârlardır. Bu bağlamda Türk tarihinde göç olgusu tarihsel bir gerçeklik olarak “Türk Romanında” yer almaktadır. Bu göçler dış-iç göç, istisnai göç-kitle göçleri yahut serbest veya zorunlu göçler olarak tarihte yerlerini almıştır. Türkler genelde bu göçlerle dünyanın dört yönüne uygarlık ve teknolojilerini taşımışlar, gittikleri ülkelerin uygarlaşmasında çok önemli roller üstlenmişlerdir. Dünyayı göçlerle uygarlaştıran Türkler, günümüzde kendi vatanlarına ters göçlerle uygarlıktaki nasiplerini kaybetme noktasına doğru ilerlemektedirler. Ancak BOP kapsamında Anadolu vatan coğrafyasına on yılda dokuz on milyon insanın getirilmesi, milletimizin nüfus yapısını olumsuz yönde değiştirmek anlamında dönüştürme nedeni ve gerçeğini taşıdığını unutmamak ve Türk tarihindeki olumlu sonuçlar doğuran göçlerden de tamamen ayrı tutmak gerekiyor.
Bu yazımda, sizlere “Türk Romanında Zorunlu Göç” adlı değerli ve emek yoğun titiz bir araştırmayı, “Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Analiz” ile ele alıp kitaplaştıran Değerli Dostum Prof. Dr. Hilmi Özden Bey’in bu önemli eserinden söz etmek istiyorum.
1995 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı’nda anatomi doktoru unvanını alan Prof. Dr. Hilmi Özden Bey, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalında 2003 yılında “Kutadgu Bilig’de Ahlâk Kavramı ve Tıp Etiğine Katkısı” isimli doktora teziyle bilim dünyasındaki yerini kalıcılaştırmıştır. Ayrıca Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Felsefe Bölümünü de bitiren Prof. Özden, Resmî Gazete’de yayınlanan 29 Mart 2015 yılındaki yönetmelikle ESOGÜ Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin (ESTÜDAM) kurucu müdürlüğünü de yürütmektedir. Hâlen ESOGÜ Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.
“Arabacı İsmail ve Mustafa Kemal” adlı güzel eserin de yazarı olan Prof. Dr. Hilmi Özden Bey, 2005 yılında ESOGÜ tarafından Nottingham Üniversitesine gönderildi ve Dr. Lopa Leach’in yanında angiogenesis üzerine çalışmalar yaptı.[4]
“Türk Romanında Zorunlu Göç” adlı bu araştırma, yazarımızın ifadesiyle “Türk romanında zorunlu göçlerden seçilen örnek eserlerle psikolojik ve sosyolojik temaların ortaya konmasını amaçlamıştır”.
Yazarımıza Göre Göç Romanlarının Amacı
Kitapta “Türk romanlarına geçmeden önce göç kavramı ve göçün Türk tarihinde önemi ve yeri gösterilmiştir. Tarihle büyük bağı olan tarihî romanların değerlendirilmesinde bu ön bilgiler önemli olmaktadır. Bu nedenle birinci bölümde göç kavramı, göçler ve Türk tarihindeki örnekleri değişik kaynaklar taranmıştır. Göç romanları, tarihî bir roman olarak ele alınmalıdır. Roman bir sanat eseri olarak kurgusal bir nitelik de taşımakla birlikte, tarih edebiyatı, edebiyat tarihi geliştirmeye ve güçlendirmeye devam eder. Göç romanlarının amacı sadece dünü anlatmak değil, yarının insanlarını bilinçlendirmek ve tarihi coğrafyasını inşa etmektir. Türk tarihindeki göçler; Balkan, Kırım, Kafkasya ve diğer Türk yurtlarından Anadolu coğrafyasına göç yahut sürgünlerin tarihsel boyutları, nedenleri ve sonuçlarıyla birlikte ele alınmıştır. Bununla beraber Kırım ve Kafkasya’dan Asya’nın farklı bölgelerine yapılan Türk halklarının sürgünleri de incelenmiştir. Bu bölümdeki detaylı açıklamalardaki amaç, romanlar incelenirken, okuyucunun tarihî gerçekliği de fark etmesine katkıda bulunmaktadır.” (s.27-511)
Türk Edebiyatından Kimlerin Zorunlu Göç/Sürgün Romanları Seçilmiştir
Göç, bir olgu olarak sınıflandırılmalara tabi tutulmuştur:
Dış göç-iç göç, istisnaî göç-kitle göçleri yahut serbest veya zorunlu göçlerdir. Bu göçleri ortaya çıkaran sebepler; savaşlar, Türk topluluklarına yapılan zulümler, etnik temizlik vb. birçok etkene bağlıdır. Türk edebiyatından seçilen zorunlu göç/sürgün romanlarından Cengiz Dağcı, Emine Işınsu, Samiha Ayverdi, Sevinç Çokum, Mehmet Niyazi, Osman Çelik, İlhan Selçuk, Ahmet Yorulmaz, Asuman Güzelce, Hasan Kayıhan gibi yazarların eserleri incelemeye dâhil edilmiştir. Yazım sırasında zorunlu göç ve sürgün kavramları zaman zaman birbirinin yerine kullanılmıştır. Yazarların eserlerinde psikolojik ve sosyolojik temaların ağırlığı farklı oranlarda bulunmaktadır. Kimi yazar sembollere başvururken, kimi yazarlar da eseri literal bir anlam içinde okuyucu ile paylaşmaktadır.
Çalışmanın problemi olarak ortaya şu çıkmaktadır:
Ele alınan psikanalitik ve sosyolojik temaların bütün romanlarda incelenmesi mümkün değildir. Zira, göç olgusu ile ilgili psiko-sosyolojik kavramlar romanların hepsinde aynı ağırlıkta bulunmamaktadır. Bir diğer problem ise, yıllardır Türkiye coğrafyasının etrafında devam eden savaşlar sonucu süregelen göç gerçeğinin, sosyologları, tarihçi, sanatçı ve siyasetçileri göç konusunun edebiyat alanını da ilgilendirmeye uzun bir süre devam edeceğidir. Bilindiği gibi “göç” yüzyıllardır insanlığı meşgul etmeye devam etmektedir. Bu çalışma göç olgusuna ve onun getirdiği değişikliklere katkı sağlamaya yöneliktir. Zorunlu göçü ele alan roman, hikâye ve benzeri sanat türlerinin çoğunluğu gayet sade bir dili seçmişlerdir. Bunun nedeni, eserlerin yazarlarında sanatsal kaygılardan çok, tarihî gerçeği yaşandığı gibi okuyucuya aktarma duygu ve düşüncesinin hâkim olmasıdır.
Ele Alınan Önemli Eserler
Araştırmanın kapsamı olan göç olgusu mitolojik, felsefî, psikanalitik ve sosyolojik bir birikim ışığında değerlendirilmiştir. Araştırmanın birinci bölümünde göç olgusu ve bunun tarihî alt yapısı hakkında bilgi verilirken; göç olgusu ve Türk göçlerin tarihteki yeri, romanların değerlendirmelerine geçmeden önce açıklığa kavuşturulmuştur. Bu bölümün yazılmasında birçok kaynağa başvurulmakla birlikte bunlardan en önemlileri şunlardır:
* Nedim İpek’in “Göçler”,
* Kemal Karpat’ın, “Osmanlı Nüfusu”,
* Justin Mc Carthy’in “Ölüm ve Sürgün”,
* H. Yıldırım Ağanoğlu’nun, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Makûs Talihi Göç”,
* Hayati Biçen’in, “Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler”,
* Ekrem Hayri Peker’in “Kafkasya’dan Anadolu’ya” araştırmalarıdır.
Göçler hakkında yapılan çalışmalar incelenerek, bu araştırmanın özgün olmasına ve Türk edebiyatına yeni bir katkı sunmasına çalışılmıştır (s.51-80).
Eserin İkinci bölümünde edebiyat ve çalışma ile ilgili tanımlardan söz edilmiştir. Sosyal bilimler ve edebiyat arasındaki bağ kurulmak istenmiştir. İnceleme sırasında sıklıkla kullanılacak imge/simge, kavram/tema sözcükleri açıklanmıştır. Romanlarda ele alınacak temaları yorumlayabilmek için kullanılacak psikanalitik ve sosyolojik yaklaşımlar açıklanmıştır. Ayrıca eserde incelenen göç romanları hakkında bilgi verilmiştir.
“Türk Romanında Zorunlu Göç” Adlı Eserde İncelenen Göç Romanları
- Cengiz Dağcı’nın “Onlar da İnsandı”, “O Topraklar Bizimdi”, “Badem Dalına Asılı Bebekler”, “İhtiyar Savaşçı”,
- Emine Işınsu’nun “Çiçekler Büyür”, “Azap Toprakları”, “Tutsak”,
- Samiha Ayverdi’nin “Mesihpaşa İmamı”,
- Sevinç Çokum’un “Bizim Diyar”,
- Mehmet Niyazi’nin “Plevne”, “Yazılmamış Destanlar”, “Ölüm Daha Güzeldi”,
- Osman Çelik’in “Zorunlu Göç”,
- İlhan Selçuk’un “Yüzbaşı Selahattin’in Romanı”,
- Ahmet Yorulmaz’ın “Savaşın Çocukları”,
- Asuman Güzelce’nin “Sessiz Göç”,
- Hasan Kayıhan’ın “Acı Su”(s.81-112).
Eserin üçüncü bölümünde göç olgusunda bulunabilecek psiko-sosyolojik temalar psiko-arkeolojik bir çalışma ile irdelenmeye çalışılmıştır. Bu bölümde incelenen temalar şunlardır: İsyan, katliam ve işgal; kötülük vahşet ve işkence; işbirlikçilik ve ihanet; yanlış siyaset; göç ve geriye dönüş; esaret ve hürriyet; Türkiye sevgisi ve vatan hasreti; yardımlaşma; hırsızlık ve dilenme; açlık ve hastalık; çaresizlik ve suistimal; millî şuur; düşmanlık öfke ve nefret; şiddet, korku ve kaygı; kadercilik; umut ve umutsuzluk; depresyon ve cinnet; intihar; yabancılaşma ve yalnızlık; sabır ve tevekkül; kimliksizleşme (bireysel yitim); toplumsal saldırganlık; toplumsal kaçış; toplumsal hüzün; kültürel değişme; toplumsal yabancılaşma ve uyum... Bu kavramların felsefî, psikanalitik ve sosyolojik yorumları her biri için farklıdır. Çünkü felsefî ve psikanalitik bakış açısı ile ele alınan romanlar, yoruma verdiği imkân nispetinde okuyucuya katkı sağlar. Üstelik okuyucunun ve yorumlayanın birikimi de bununla bağlantılıdır. Sosyolojik kuramların katkıları da aynı oranda derinlikli bir yaklaşım ve analitik bakış ile ilişkilidir.
Bu incelemede kavramların açıklanmalarının yanı sıra romanlarda geçen olaylardan da gerekli görüldükçe söz edilmiştir. Eserlerdeki olaylardan hiç söz edilmemesi gibi bir yöntem seçilseydi, kavramların tematik incelemesi okuyucunun zihninde güçlü bir çağrışım oluşturmayacağı düşünülmüş olduğu görülmektedir. Romanlardan alınan orijinal alıntılarda edebî eserler olan romanların yazarlarına ait üslupları okuyucu ile buluşturma niyeti hâkim olmuştur. Eğer her alıntıyı yazar kendi cümleleri ile vermiş olsaydı, okuyucu yazarlardaki estetik ve üslup zenginliklerini fark edemeyecekti. Bu ise okuyucuya, romancılara ve eserlerine haksızlık olacağı düşüncesiyle yazarımız tarafından tercih edilmemiştir.
Çalışmada farklı yazarların eserleri bilgece incelendiği halde başvurulan mitoloji, felsefe, psikanaliz ve sosyoloji gibi disiplinlerin tümünün verilerinin kullanılmasının mümkün olamayacağı bir gerçektir. Bunların birer kısıtlama oluşturduğu da göz önünde bulundurulması hakşinaslık olacaktır. Ayrıca roman incelemelerinde sadece klasik mantık bakış açısı yanında, aynı zamanda bulanık mantığın verilerine de başvurularak, incelenen eserlerin anlaşılmasında bir kısıtlama oluşturmasına rağmen, farklı tercihlerin kullanılmasına özen gösterilmesinden vazgeçilmediği de dikkat çekmektedir. Edebiyat incelemelerinde Aristoteles mantığı değil bulanık mantık tercihi, kendi içinde taşıdığı belirsizliklerle zengin bir kaynak oluşturmaktadır. Sadece pozitif bilimlerde değil felsefe, psikanalitik ve sosyoloji gibi birçok beşeri alanda uygulamalarını artıracaktır.
Bu incelemeye mantıksal yaklaşımda şu özellikler göz önünde bulundurulmuştur. Aksi halde doğru-yanlış, mantıklı-mantıksız gibi kesin hüküm verme aceleciliğine düşülecektir: Bu arada Yazarımız referans aldığı kaynaklar ile çalışması arasında kurduğu bağlantıları şöyle özetlemektedir:
Georg Wilhelm Friedrich Hegel’in “Mantığın Önemi ve Rolü” çalışmasında: “Kötü ile yanlış, bir nesnenin belirlenimi ya da kavramı ile varoluşu arasında ortaya çıkan çelişkidedir. Doğruyu, değişik tarzlarda bulabiliriz” (Hegel, Mantığın Önemi ve Rolü, 1976, s.114). Yine Hegel’e göre “Mantık Bilimi hakikati içindeki Düşüncenin Bilgisidir”! (Hegel, 1976: 115)” Karl R. Popper “Bilimsel Araştırmanın Mantığı’nda”, Bilgi Mantığını her yönüyle tartışmıştır. Bilginin yanlışlanabilir olması onun bilimsel ve mantıksal yönünü eksiltmez, tam aksine daha da önemli hâle getirir. Çünkü bilime yeni kapılar ve araştırma alanları açar. Doğan Özlem, Hermeneutik, Evrensellik ve “Sosyal Bilimler” konferansında; “Tikelden tümele eksiksiz ve istisnasız olarak ulaşılamayacağı Aristoteles’ten beri biliniyor. Tümele, tikellerden hareketle ulaşmak tümelin tanımı gereği mümkün değildir. Mantık içerisinde kalındığı sürece bir problem oluşturmayan genel (general)-tekil (singular) ve tümel (universal)-tikel (particular) bağıntısı ontoloji ve epistemolojide tam bir problemdir” (Özlem, 1999: 55) demektedir.
Alman filozofu Edmund Husserl tarafından günümüzde tanımlanan fenomenolojik yaklaşımda; “Bizim dışımızdaki dünya ile bizim bu dünyayı algılayışımız arasındaki farkı ortaya koymuştur”. Husserl’e göre felsefe, “nesnelere yöneltilmiş bilinç yoluyla nesnelerin özünü kavramak ve tanımlama bilimidir”. İnsanlar aynı anda, aynı fiziksel ortam içinde bulundukları halde duyumladıkları dünya, yani algıladıkları dünya ayrı ayrıdır. Bu algılanan ve yaşanan dünyaya fenomen denmektedir Aynı fiziksel ortamda biri birinden farklı fenomenler olabilir, yani bir kişinin fenomeni diğerinin fenomeni alanında bulunmayabilir. Dolayısıyla insanların duyum ve anlam yüklemeleri farklı olmaktadır. İşte varoluşçu felsefe, insanların kendi varoluşlarının kendi fenomenleri içinde algıladıkları ve anlam verdikleri fenomenler şeklinde oluştururlar. Böylece Husserl’e göre insan farkında olduğu şeyle arasında ilişki oluşturur. Böylece bir insanın bilinci gelişmeden o bilince uygun fenomenler algılanmamaktadır. Dolayısıyla mantıksal problemler felsefi düşüncelerin farklı anahtarlarıdır (O. Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, Cilt: IV, s.310-311) (s.24-25).
Birçok çalışmada, romanda göç olgusu araştırmasının yapıldığı görülmektedir. Bunlar ağırlıklı olarak romanlar ve hikâyelerdeki şahıs kadrosu, olay örgüsü, mekân, zaman, bakış açısı, anlatıcı, anlatım teknikleri, dil ve üslûp” gibi başlıklar altında yapılan incelemelerdir. Fakat bu “Türk Romanında Zorunlu Göç” incelemesinin yöntemi ise, göç romanlarından yapılan seçkilerdeki ortak temaların felsefî, psikanalitik-sosyolojik yorumlara tabi tutulmasıdır. Felsefî ve psikanalitik değerlendirmeler için seçilen görüşlerin oluşturulmasında sınırların belirlenmesi zaman içerisinde gerekli olmuştur. Aksi halde yüzlerce felsefî görüş ve psikanalitik yorum içinde eser kaybolacak ve dağılacaktı. Örneğin ortak temaların psikolojik ve sosyolojik analizinde Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx, Emile Durkheim, Erich Fromm, Jaques Lacan, Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Michel Foucault, Alfred Adler, Gustave Jung, Karen Florney Le Bon, Hogg ve Vaughan gibi isimlere ve görüşlerine eserde yer verilmekle birlikte, konu ile ilgili olacağı düşünülen başka araştırmacılar da unutulmamıştır. Tüm bunlar Prof. Özden’in çalışmasına değer ve boyut kazandırmaktadır.
Bir eser hacmini aşacak boyutlara ulaşan günümüz göç romanlarının arasından seçmeler yapmanın böyle bir inceleme için gerekli olduğu açıktır. Yazarın bu tercihinde dikkat edilen hususun, farklı Türk yurtlarında yaşanan zorunlu göçler olduğu görülmektedir. Romanların önemli bir bölümünde Türkiye’ye yapılan göçler anlatılırken, Türkistan coğrafyasına sürgün edilen Türklerin yaşadıklarından da söz edilmiştir. Bu şekilde araştırmada bugünkü ve gelecek nesillere roman tarzında Türk zorunlu göç tarihini aktaran romanlar akıcı bir anlatımla tanıtılmak istenmiştir. Bu çalışma ile Türk edebiyatı içerisinde göç ve zorunlu göç romanlarının önemi, yeri ve farklı boyutlarda da tartışılabileceği gösterilmiş olmaktadır.
Değerli dostum Prof. Dr. Hilmi Özden’i özellikle bu güzel ve önemli çalışması nedeniyle kutluyor, daha nice önemli eserler toplumumuza kazandıracağına inanıyorum. Sağlık, huzur dileklerimle, takdir ve teşekkürlerimle.
Bize düşen böylesine zor, emek, sabır, sevgi, Türklük ve tarih bilinci gerektiren bu önemli çalışmayı okumaktır. Çünkü marifet iltifata tabidir.
Yazımı, Atatürk’ün şu özdeyişleriyle tamamlamak istiyorum:
“Türk milleti kahramanlıkta olduğu kadar yetenek ve yeterlilikte de bütün milletlerden üstündür.” [5]
“Türk kuvvet ve zekâsının yenmediği ve yenemeyeceği güçlük yoktur.” [6]
“Halkımız yüksek bilinçlidir, her türlü ilerlemeye yetenekli ve lâyıktır, özverilidir, saygıya değerdir.” [7]
Kaynakça
[1] General SHERRİLL, Atatürk Nezdinde Bir Yıl Elçilik, (Çev: Ahmet Ekrem), İstanbul, 1935, s.88.
[2] Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, ATATÜRK’ÜN Söylev ve Demeçleri, (Toplayan: Nimet Unan), 1959, Türk İnkılâb Tarihi Enstitüsü Yayınları, Cilt: II, s.116.
[3] Prof.Dr. Hilmi ÖZDEN, Türk Romanında Zorunlu Göç, (Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Analiz), İstanbul, 2021, Doğu Kütüphanesi, s.194.
[4] Bkz. https://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=5955
[5] Yusuf Ziya ÖZER, T.T.K. Belleten, Ankara, 1939, Cilt: 3, Sayı: 10, s.287.
[6] Hâkimiyeti Milliye gazetesi, 13 12 1931.
[7] 1924, Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, ATATÜRK’ÜN Söylev ve Demeçleri, Cilt: 2, s.191.